Шинжлэх ухааны доктор, академич, ой судлаач Ч.Дугаржавтай ярилцлаа.
-Та 1970-аад оноос ой судалжээ?
-Тийм. Анх Санкт-Петербургийн улсын их сургууль төгсөж ирээд л ойн судалгааны ажилд шууд орсон.
-Тэр үеийн ой одоогийнхоос өөр байсан уу?
-1970 онд Монгол, Оросын хамтарсан биологийн экспедицийн ойн хайгуулын ангийн бүрэлдэхүүнд орж, судалж эхэлсэн юм. 51 дэх жилдээ Монгол орны ойг тасралтгүй судалж байна. Энэ хугацаанд Монгол орны ой их өөрчлөгдсөн.
-Яаж өөрчлөгдөв?
-Нэгдүгээрт манай орны ойрхог байдал, ойн талбайн хэмжээ багассан. Тухайлбал, Монгол орны газар нутгийн 10 орчим хувь нь ойгоор бүрхмэл талбайтай, найман хувь нь ойрхог чанартай гэж тухайн үеийн тоо баримт байсан. Гэтэл өнөөдрийн байдлаар ойрхог чанар нь долоон хувь, зарим тоо баримтад 6.8 хувь хүртэл буурлаа гэж үздэг. Ойн бүтэц бүрэлдэхүүнд бас их өөрчлөлт орсон. Ялангуяа шилмүүст ой, нарсан ой бараг устаж дуусч байна. Тэгээд ашиг шимт чанар багатай навчит ойгоор солигдож байна.
-Яагаад тэр юм бол?
-1990 оноос хойш нарсан ойг огтолж, модыг нь ашиглах болсон. Нэг жишээ хэлэхэд, модыг нь урагшаа гаргана гээд нас гүйцсэн 250-300 настай Тужийн нарсан ойг бүгдийг нь огтлоод дуусгачихсан шүү дээ. Одоо хуучин ой байсан газар дээр нь сая орчим залуу зулзган мод тарьсан. Түүний хүчээр залуу ойгоор сэргэж байна л даа. Ганцхан жишээ хэлэхэд л ийм байна.
-Өөр юу нь өөрчлөгдсөн бэ?
-Ойн ургах орчин бас өөрчлөгдсөн. Тухайлбал, мөнх цэвдэг хайлж, хэмжээ нь багассан. Түүнээс болоод шилмүүст ойн тархацын хүрээ хумигдаж байна. Ой хөрс амьтан, ургамал агуулсан иж бүрэн эко систем байдаг. Энэ талаас нь авч үзвэл ойд амьдардаг олон амьтад цөөрч, зарим нь тухайн нутагтаа байхгүй болж байна л даа. Үүний жишээ нь буга, согоо байна. Богд уулаас эхтэй Хэнтийн нуруу тэр чигтээ бугын сүрэгтэй байсан. Одоо бугатай газар гэвэл дөнгөж л Ерөө голын эхэнд, Хустайн нуруунд л үлээд байна шүү дээ. Бусад газрын буга үндсэндээ байхгүй боллоо. Ингэж экосистемд нь хүртэл өөрчлөлт ороод байна даа.
-Самар түүж байна гээд баахан хүмүүс намар явдаг шүү дээ. Тэд ч бас сөргөөр нөлөөлдөг байх даа?
-Хушин ой Монгол орны хамгийн баялаг ой. Модлог чанараараа ч ач холбогдолтой. Нөгөөтэйгүүр ус, хөрс хамгаалах, экологийн асар их үүрэгтэй ой л доо. Үүнээс гадна самар гардаг. Ерээд оноос эхэлсэн дээ, самар бэлтгэж, ашиг олох гэсэн хэсэг бүлэг хүмүүс гарч ирсэн. Самрыг их хэмжээгээр бэлтгэж, хушин ойд маш их хохирол учруулж байна. Самрын гол нөөц Хэнтийн нуруунд байдаг. Самар дөрвөөс таван жилд нэг удаа элбэг үр өгдөг. Бусад үед бага өгч, зарим жил зарим газартаа боргоцой байхгүй байдаг л даа. Боргоцой их гарсан жил хүмүүс болохоос нь өмнө долдугаар сарын 20-доос эхэлж, өвөлжингөө бэлтгэж, зарим нь бүр ойд өвөлжиж байна шүү дээ. Гол аюул нь түүхий, болоогүй байхад нь унахаас нь өмнө модыг түншүүр гэж юмаар цохиж, холтсыг нь ховхолж, гэмтээж байна. Гэмтсэн газар нь хортон шавьж үржиж, мод ургах чадвараа алддаг. Нөгөөтэйгүүр их самартай том модыг жишээлбэл 22 метр өндөртэй, 350-400 настай том бүдүүн модыг хөрөөгөөр огтолж унагаж байгаад самрыг нь авч байна шүү дээ. Хэнтийн нуруунд ингэж унасан мод зөндөө таарч байлаа. Үүнийг л зогсоох хэрэгтэй байгаа юм даа.
-Та бас 750 настай хар мод Монголд байна гэж ярьсан шүү дээ?
-Монгол орны модод дотроос хамгийн урт насалдаг нь хар мод. Өнөөдрийн байдлаар манай оронд нас гүйцсэн, 450-550 настай хар модон ой энд тэндгүй байна. Увс аймгийн Хархираагийн нуруунд МУИС-ийн багш, доктор Н.Баатарбилэг бид нар явж байгаад, нэг бүдүүн хар мод олж, модны цагираг судалгааны нарийн өрмөөр өрөмдөж үзсэн. Ингэхэд 750 хүртэл насалсан мод таарсан л даа. Нарийн өрөм учраас модондоо гэмтэл учруулахгүй. Дээж авсан нүхийг нь бөглөчихөж байгаа юм л даа. Тэр дээж МУИС-ийн Ой судлалын тэнхмийн лабораторид хадгалагдаж байгаа. Гэхдээ тэр модны бидэнд тоологдож байгаа цагираг нь л зөвхөн 750 гаруй настай гэж гарсан. Цаана нь тоологдохооргүй өмхөрсөн хэсэгтэй. Тэр бол 800 жилийн настай байхаар харагдаж байна лээ. Мод хөгширөхөөрөө голоосоо эхэлж мөөгөнцөрт идэгдээд, өмхөрч эхэлдэг юм. Гол хэсэг нь идэгдэж өмхөрсөн байсан л даа. Тийм мод хүртэл таарч байлаа.
-Та арчилгаа тордлого хэрэглэхгүйгээр эко био бүлэг үүсгэж мод тарих шинэ технологи боловсруулсан гэсэн шүү дээ. Тэр тухайгаа яриач?
-Монгол орныхоо мод огтолсон, түймэрт шатсан, хортон шавьжид нэрвэгдсэн, ой нь байхгүй болж, устаж байгаа газарт манай ШУА-ийн Ботаникийн хүрээлэнгийн ойн судалгааны багийнхан бид ойжуулах судалгаа хийдэг юм. Манай хамт олон 1000 гаруй талбайд туршилт судалгааны журмаар ойжуулалт хийсэн. Түүнээс гадна ерөөсөө ой модгүй, тал хээрийн, хуурай хээр, цөлөрхөг хээрт байгаа нам өндөртэй ууланд ой мод тарьж ургуулах ажлыг 2001 оноос эхэлсэн. Бодит нэг жишээ нь Сүхбаатар аймгийн Дарьганга сумын Шилийн богд ууланд хоёроос гурван настай шинэс, нарсны 1000 гаруй суулгацыг аваачиж тарьж, ойжуулах ажил эхэлсэн. Одоогоос 20 жилийн өмнө анх тарьсан суулгац долоо орчим метр өндөр мод болсон байна лээ. Энд би шинэ арга хэрэглэсэн. Хоёроос гурван настай суулгацуудыг био бүлэг үүсгэж, бөөн бөөнөөр нь ойрхон тарьсан нь амжилттай ургаж байна. Саяхан өөрийн шавь докторант Д.Цогт-Эрдэнэ, доктор Ж.Бат-Эрдэнэ, З.Цогт нартай хамт өөрсдийн хөрөнгөөр ШУА-ийн 60 жилийн ойг тохиолдуулан мод тариад ирлээ.
-Эко био бүлэг үүсгэнэ гэхээр ямар ашиг тустай вэ?
-Олон талын ашиг тустай. Ер нь мод огтолсон, түймэрт шатсан талбайг ойжуулахад мод хооронд гурван метр зайтай, заримдаа метрийн зайтай ганц ганц ширхэгээр суулгадаг байсан. Гэтэл эко био бүлэг гэдэг хоорондоо маш шигүү, 20 см зайтайгаар жижиг мод суулгацуудыг бүлгээр нь тарьж байгаа юм. Ингэж тарьсан модны 60-70 хувьд нь ой модгүй байсан хээрийн нөхцөлд ургах чадвартай нь харагдсан. Ингэж тарихад бие биеэ сүүдэрлэж, нар, салхинаас хамгаалдаг. Нар салхи үргэлж нэг зүгээс халж, салхилаад байхгүй. Ийм нөхцөлд нөгөө модод бие биенээ нарны хурц гэрлээс, сүүдэрлэж хамгаалж байгаа юм.
-Хөрс, амьдрах орчноо булаацалдахгүй юу?
-20 нас хүртлээ бие биенээ дэмжээд, булаацалдахгүй ургаж байна. Харин 20 наснаас эхлээд хоорондоо өрсөлдөж эхэлж байна. Зарим мод өсөлтөөр хоцорч эхэлсэн. Том болоод эхлэхээр нь энэ моднуудыг сийрүүлж огтолдог. Арчилгааны огтлолт хийхэд үлдэж байгаа моднууд нь улам эрчимтэй ургана. Харин эхний үедээ ялангуяа 15 нас хүртлээ бие биеэ дэмжиж ургаж байгаа нь маш чухал. Хэрэв хоорондоо метр, гурван метрийн зайтай тарьсан бол өдийд ихэнх нь хатсан байна. Ийм л ач холбогдолтой эд дээ.
-Улаанбаатарт мод ургадаггүй гэдэг. Хотын орчин стресстэй холбоотой юу?
-Олон шалтгаантай. Мод тарих, хөрс боловсруулах, модоо сонгох тал дээр алдаа гарч байна. Хотын нөхцөлд агаар, хөрсний маш их бохирдолд өртөж байгаа юм. Энэ бохирдлыг даахгүйгээр моднууд үхэж байна, ургахгүй байна. Гуравдугаарт, миний ойлгож байгаагаар зохих арчилгааг агротехникийн дагуу хийхгүй байна. Үүнээс болоод мод үхэж байна. Хотод тарьсан мод ер нь эзэнгүй байна шүү дээ. Тариад эхний жилдээ усалж байгаад мартчихдаг.
-Ойгоос шилмүүст мод авчирч зам дагуу тарьдаг. Зарим нь ургахгүй хатсанаас болоод “мод булшлах газар боллоо” гээд шүүмжилдэг. Хотод ер нь ямар мод ургах вэ?
-Ер нь шилмүүст мод ургахгүй биш ургадаг. Хар мод их сайн ургаж байгаа. Засгийн газрын ордны хойд талын цэцэрлэг, зам дагуу гацуур, хар мод сайн ургаж байна. Нарс бол муу ургаж байгаа. Нарс хотын бохирдолтыг муу тэсвэрлэдэг мод л доо. Гэхдээ тохиромжтой газарт таривал бас ургана. Зам дагуу биш цэцэрлэг дотор, машин замаас хол, төв хэсэгт таривал ургана л даа. Хотын ногоон байгууламжид зориулж, мод үржүүлгийн газартай болоод, тэндээ модыг үрнээс нь эхэлж ургуулж, гурваас зургаан настай болохоор нь дахиад бойжуулалтын талбайд бойжуулаад, дөрөв таван метрийн өндөртэй болохоор нь шилжүүлж суулгаж, шат дараалалтай дасгаж арчилж тордох учиртай. Ургуулдаг гол чиг хандлага ийм. Ингэж ургуулсан мод хотынхоо орчинд сайн ургаж, дасан зохицно. Хөдөө агаар устай байгалийн сайхан нөхцөлд ургаж байсан дөрөв, таван метр өндөртэй модыг гэнэтхэн нэг хавар очоод ухаж авчраад, суулгачихаар дасах гэж стрестт орж бөөн ажил болно шүү дээ. Маш хүнд нөхцлийг давна. Тэгэхээр хорогдол их гарч байгаа юм л даа. Стресс гэдэг юмыг улсууд их үнэлэхгүй байгаа юм. Мод ургамал хотын дуу чимээг өөртөө шингээдэг. Долгионыг хүлээж авдаг учраас стресст их ордог юм.
-Мод нь өөрөө юу?
-Тийм. Мод өөрөө стресст орж байгаа юм. Тэр нь голдуу шилмүүсэн дээрээ мэдэгддэг, судалгаагаар нотлогдсон эд л дээ. Тийм учраас хотод навчит мод тарьдаг гэдэг нь навч нь тухайн жилдээ уначихаад хойтон жил нь гарч ирж байгаа учраас стрессийг даах нь илүү байдаг. Гэтэл шилмүүст модны шилмүүс таваас зургаан жилд солигддог. Залуу шилмүүс гарч ирээд мөнх ногоон мэт харагддаг. Тэгэхээр стрессийг тав зургаан жил нэг шилмүүс даахад хэцүү. Шилмүүс нь модыг хооллодог гол эрхтэн шүү дээ. Тэр физиологийн үүрэг нь бас алдагдаж байгаа юм. Тэгээд л сайн ургахгүй байгаа юм даа.
-Та Шилийн богдыг ойжуулсан хүн. Ингэж олноор нь мод тарихад урамшуулдаг систем байдаг уу. Тухайлбал бүхэл бүтэн ой мод, баянбүрд тарьсан бол тухайн газраа өмчлөх, урамшууллын хэлбэр байдаг уу?
-Ер нь Ойн хуулинд ч бий. Хувь хүн мод тариад түүнийг нь төр засаг худалдаж авдаг журам бий. Энэ дагуу тарьсан модоо улсад худалдах боломжтой. Нөгөөтэйгүүр хот суурин газарт ч хашаандаа мод тарьсан хүмүүсийг урамшуулж байгаа шүү дээ. Улсдаа зарахгүй гэвэл тарьж ургуулсан мод, тарьсан ойгоо өөрөө тодорхой хугацаагаар эзэмшиж болно гэж байгаа юм. Тэр нь 50-60 жил гэх мэт тодорхой хугацаатай. Урамшууллын механизмууд бий.
